Puchalski Stanisław (1867–1931), generał dywizji WP. Ur. 5 I w Wapowcach w ziemi przemyskiej, był synem Józefa i Aleksandry z Horochów.
P. kształcił się przez cztery lata w niższej szkole realnej w Kessek (Güns) na Węgrzech, następnie przez trzy lata w wyższej szkole realnej w Hranicach (Mährisch-Weisskirchen) i wreszcie w l. 1884–7 w Akademii Wojskowej w Wiedniu. Po ukończeniu Akademii P., mianowany podporucznikiem, służył przez dwa lata w 10 p. piechoty w Przemyślu, jako młodszy oficer (subaltern), a wkrótce adiutant batalionu i pułku. Stąd wstąpił w r. 1890 do Szkoły Sztabu Generalnego; w t. r. awansował na porucznika. Po jej ukończeniu w r. 1892 powrócił na rok do 10 pułku, po czym od połowy 1893 r. otrzymał przydział do Sztabu Generalnego w Wiedniu, najpierw do oddziału topograficznego, następnie do biura kolejowego (od r. 1896 w stopniu kapitana). W r. 1901 przeszedł ponownie do linii. Był kolejno: od 1 V 1901 dowódcą kompanii i batalionu 4 p. strzelców alpejskich, od 17 III 1903 (w t. r. otrzymał awans na majora) szefem sztabu 45 dyw. piechoty w Przemyślu, od 1 V 1905 szefem sztabu 2 dyw. piechoty w Jarosławiu; w r. 1907 awansował na podpułkownika. Dn. 1 XI 1908 objął dowództwo batalionu 20 p. piechoty, stacjonującego w Krakowie, w r. 1910 otrzymał awans do stopnia pułkownika.
Od 21 I 1914 P. dowodził tymże 20 p. piechoty i na tym stanowisku zastał go wybuch pierwszej wojny światowej. Po bitwie pod Kraśnikiem został 14 IX 1914 mianowany dowódcą 24 brygady piechoty. W dn. 1 XI t. r. otrzymał stopień generała (Generalmajor). Jesienią 1915 dowodził w czasie walk w Karpatach 12 dyw. piechoty. W dn. 7 II 1916 objął po gen. Karolu Trzaska-Durskim stanowisko komendanta Legionów Polskich. Nominację tę przyjęto w formacjach legionowych z rozgoryczeniem, spowodowanym faktem pominięcia Józefa Piłsudskiego. P. był nieprzychylny Piłsudskiemu i nie doszło między nimi do porozumienia. Jako komendant Legionów P. cofnął rozkaz wydalenia z Legionów 8 oficerów I Brygady (m. in. Jędrzeja Moraczewskiego, Ignacego Boernera i Józefa Kordiana Zamorskiego), wydany przez szefa sztabu Komendy Legionów kpt. Włodzimierza Zagórskiego, którego usunął z szefostwa sztabu. W dn. 8 X 1916 z niewiadomych przyczyn P. został ze stanowiska odwołany. W dn. 1 II 1917 powrócił na stanowisko dowódcy 12 dyw. piechoty. Od czerwca 1917 walczył ze swoją dywizją na froncie włoskim nad rzeką Piawą. Dn. 1 X t. r. otrzymał awans do stopnia generała-porucznika (Feldmarschalleutnant). W sierpniu 1918 zwolniony ze stanowiska dowódcy dywizji z powodu choroby, od września t. r. przeszedł na stanowisko dowódcy Wojskowego Okręgu Generalnego w Przemyślu. Tutaj zastał go rozpad Austro-Węgier.
Dn. 1 XI t. r. Przemyśl, po pokonaniu ruchu ukraińskiego, został opanowany przez organizacje polskie. P., za zgodą Min. Wojny, złożył komendę austriacką na ręce gen. dyw. Stowassera i przekazał o tym informację do Wiednia, meldując jednocześnie także o przejściu w szeregi WP. Pod wieczór 1 XI t. r. otrzymał telegram od szefa Sztabu Generalnego WP, gen. Tadeusza Rozwadowskiego, mianujący go komendantem Wojsk Polskich Galicji i Śląska. Dn. 2 XI P. usiłował w Przemyślu organizować oddziały milicji i sił zbrojnych, ale bez wyniku. Miał podobno oświadczyć 3 XI, że nie ma obawy zajęcia Przemyśla przez Ukraińców, gdyż została z nimi zawarta umowa. Wobec ostrzeżenia, że Ukraińcy przygotowują w dn. 4 XI atak na Przemyśl, nie przedsięwziął odpowiednich środków zabezpieczających uważając, że opór członków Polskiej Organizacji Wojskowej będzie mało skuteczny i narazi bezbronną ludność na prześladowania. Sam P. został w tym dniu o godz. 8 internowany przez Ukraińców i podpisał bez potrzeby rozkaz do oddziałów polskich, nakazujący im opuszczenie miasta i pow. przemyskiego oraz oddanie tychże Narodowej Radzie Ukraińskiej. Oddziały polskie rozkazu jednak nie usłuchały i obronę powierzonych im posterunków skutecznie przeprowadziły. Po zwolnieniu z internowania przez Ukraińców w dn. 6 XI P. wniósł prośbę do gen. T. Rozwadowskiego o zwolnienie ze stanowiska i postawienie do dyspozycji władz wojskowych. W dn. 16 XI przedstawił sprawę ustnie kolejnemu szefowi Sztabu Generalnego WP, gen. Stanisławowi Szeptyckiemu. Powołana specjalna komisja generalska dla rozpatrzenia zarzutów podniesionych przeciwko P-emu uznała, że wykazał on niezdecydowanie i że nie przejawił na tak ważnym stanowisku energii i inicjatywy. Ostatecznie komisja orzekła, że P. ze względu na znaczne doświadczenie i rozległą wiedzę wojskową może być kierowany na odpowiednie stanowiska w WP, ale z powodu małej wytrzymałości nerwowej nie nadaje się na stanowiska na froncie i do samodzielnych komend. Decyzję tę zatwierdził 29 III 1920 marszałek J. Piłsudski. Pozostając od 7 II 1919 do dyspozycji Naczelnego Dowództwa, P. został 26 III t. r. mianowany kierownikiem kursu adiutantów sztabowych, a po czterech tygodniach jednocześnie członkiem Komisji Weryfikacyjnej. Dn. 10 VI t. r. objął na pięć miesięcy stanowisko komendanta Szkoły Sztabu Generalnego; od 17 XI t. r. kierował dywizyjnym Centrum Wyszkolenia w Lidzie. W okresie od 29 II 1920 do 1 III 1921 był szefem Departamentu I Broni Głównych i Wojsk Taborowych Min. Spraw Wojskowych; dn. 10 III 1920 mianowano go członkiem Rady Wojskowej. Zwolniony został z wojska na własną prośbę, w związku z zamiarem objęcia stanowiska członka dyrekcji Spółki Akcyjnej «Nitrat». Zweryfikowany w stopniu generała dywizji w stanie spoczynku ze starszeństwem z 1 VI 1919, przeszedł 23 XI 1921 w stan spoczynku z prawem noszenia munduru. Dalsze losy P-ego nie są znane. Zmarł 16 I 1931 i został pochowany w Warszawie na Powązkach. Był odznaczony m. in. austrackim Orderem Żelaznej Korony II kl., Orderem Leopolda III kl., Wojskowym Krzyżem Zasługi III kl., dwukrotnie, niemieckim Krzyżem Żelaznym I i II kl.
P. był żonaty z Luiginą Hächsman v. Hochsam, miał córkę Edytę ur. w r. 1904.
Enc. Wojsk., VII; Kryska-Karski T., Żurakowski S., Generałowie Polski Niepodległej, Londyn 1976 (fot.); Oesterr. Biogr. Lexikon 1815–1950, Lf. 39; Uruski, V 189 (dotyczy matki P-ego); Ranglisten des Kaiserlich und Königlichen Heeres 1916, Wien 1916; Rocznik oficerski, W. 1923, 1924, 1928; – Andrusiewicz A., Przemyśl w latach 1918–1919 w przededniu odzyskania niepodległości, „Roczn. Przemyski” T. 19–20: 1978 s. 223–4, 227; Bugajski J., Wojenna Szkoła Sztabu Generalnego – pierwsza wyższa uczelnia wojskowa II Rzeczypospolitej, „Wojsk. Przegl. Hist.” 1967 nr 1 s. 210 (fot.), 215; Dziesięciolecie Polski Odrodzonej, (lot.); Glaise-Horstenau E., Österreich-Ungarns letzter Krieg 1914–1918, Wien 1931 II 1933 IV 1, 1936 VI, 1938 VII; Handbuch des allerhöchsten Hofes und des Hofstaates seiner k. und k. apostolischen Majestät für 1918, Wien [b. r. w.]; Hausner A., Die Polenpolitik der Mittelmächte und die österreichisch ungarische Militärverwaltung in Polen während des Weltkrieges, Wien 1935; Jędrzejowicz W., Kronika życia Józefa Piłsudskiego 1867–1935, Londyn 1977 I; Kukiel M., Wskrzeszenie Wojska Polskiego, „Bellona” [Londyn] 1959 z. II s. 131; Leinwand A., Poseł Herman Lieberman, Kr. 1983; Woszczyński B., Ministerstwo Spraw Wojskowych 1918–1921, W. 1972; Wrzosek M., Polskie formacje wojskowe podczas pierwszej wojny światowej, Białystok 1977 s. 143, 147, 186; – Biliński J., Wspomnienia i dokumenty, W. 1924 I; Daszyński J., Pamiętniki, W. 1957 II; Dąbrowski J., Dziennik 1914–1918, Kr. 1977; Pietrzak H., Sześć lat wojny. Pamiętnik polskiego żołnierza, Ł. 1936 s. 147; Piłsudski J., Pisma zbiorowe, W. 1937 IV, IX; W 50-lecie powstania Wyższej Szkoły Wojennej w Warszawie, Zebrał i oprac. W. Chocianowicz, Londyn 1969; – „Polska Zbrojna” 1931 nr 20 (fot.); – CAW: Akta personalne P-ego.
Piotr Stawecki